Eivind Myklebust: Matematiske hjernar tenkjer ikkje likt

Den tredje greina av Jacques Roubauds tilsynelatande evig forgreinande verk ‘le grand incendie de londres’ (‘londons store brann’) har ein tittel som står direkte til Roubauds yrkestittel: Mathématique:.

Denne delen, av det Roubaud omtalar som «le Projet» – «Prosjektet» –, opnar med eit sitat som ofte blir tilskrive den sekstande amerikanske presidenten, Abraham Lincoln:

People who like this sort of thing

will find this the sort of thing they like.

Linjedelinga skriv seg rett nok frå Roubaud, og ikkje frå Lincoln. Roubaud kommenterer også sitatet, i form av ei lita replikkveksling (omsett av underteikna):

• Og det betyr?
• Om lag dette: Dei som likar denne typen

ting, vil oppdage at dette er den typen

ting dei likar.

• Ah… Og dette skal Lincoln ha sagt?
• Om kva?
• Om eit eller anna anna.

Lesaren som har følgd Lewis Carroll og hans Alice ned i det underjordiske eventyrlandet, vil kjenne att ein viss måte å snakke på. Eller tenke på, kunne ein seie. Eller skrive på, burde ein kanskje halde seg til å seie. I alle fall skreiv Carroll mellom 1874 og 1876 det som har blitt eit av dei store, ja, truleg det største og mest kjende «nonsens»-diktet i poesiens historie. The Hunting of the Snark (1876) er det reinaste vrøvl, i uttrykkets beste forstand: reinskore, perfeksjonert pølsevev:

’Just the place for a Snark!’ the Bellman cried,

As he landed his crew with care;

Supporting each man on the top of the tide

By a finger entwined in his hair.

 

’Just the place for a Snark!’ I have said it twice:

That alone should encourage the crew.

Just the place for a Snark! I have said it thrice:

What I tell you three times is true.’

For den som hadde lese Alice-bøkene, var ikkje personane, omstenda eller tenkemåtane i desse tøysete versa heilt ukjende. Heller ikkje teleskoporda – dei samandregne orda som Carroll brukar flust av i nonsens-dikta. Carroll bygde nemleg på «Jabberwocky» – det episke tullediktet frå Alice Through the Looking-Glass – for å skape The Hunting of the Snark, og som tittelen seier, skildrar altså Carroll ei jakt på ein «Snark». Lesaren må lure ein heil del på kva slags dyr denne Snarken eigentleg er – og det er poenget. I alle fall blir ein ikkje veldig mykje klokare av Carrolls eiga forklaring, som han har fortalt var den første linja som dukka opp i hovudet hans, og som får æra av å avslutte diktet: «For the Snark was a Boojum, you see.» Ein liten nedtur for den som venta seg ei fullgod forklaring. Men om ein har røynsle med teleskopord, vil ein moglegvis lese ordet «snark» som ei blanding av «shark» og «snake», eller kanskje heller «snail» og «shark». Altså sit ein att med eit bilete av ein slange-hai, eller ein snigel-hai – som anten kan vere ein farleg, symjande snigel, eller heller ein seig og treig landkrabbe av ein hai. Det er opp til deg!

For meg er det i alle fall slik. Men då overser eg sjølvsagt med vit og vilje Carrolls viktigaste poeng, som er at vi slett ikkje har peiling på kva ein Snark er. Dessutan er det ein svært bokstaveleg – i ordets heilt bokstavelege tyding – måte å lese Snarken på, og det dukkar raskt opp ein del problem om ein prøver å førestille seg dette ordkreaturet i dei situasjonane som forteljinga – gjennom gjetord, draumar og spekulasjonar – plasserer den i. Carroll gav i alle fall ikkje illustratøren sin – som forresten hadde det bedagelege namnet Henry Holiday – lov til å representere Snarken. Det vil seie, Holiday skal faktisk ha laga ein illustrasjon av Snarken, men Carroll nekta å ta den med i boka. Altså er det berre ni illustrasjonar i The Hunting of the Snark (og den som er interessert, bør få vite at Tove Jansson seinare har illustrert boka). I ein av illustrasjonane dukkar rett nok Snarken opp – men då i ein draum som «the Barrister» drøymer:

But the Barrister, weary of proving in vain

That the Beaver’s lace-making was wrong,

Fell asleep, and in dreams saw the creature quite plain

That his fancy had dwelt on so long

 

He dreamed that he stood in a shadowy Court

Where the Snark, with a glass in its eye,

Dressed in gown, bands, and wig, was defending a pig

On the charge of deserting its sty.

For oss som ser, er Snarken framleis vanskeleg å fange med blikket, der han står, på domstolen, i løyndomsfulle, rettslege gevant.

I avsluttinga avslører altså Carroll at Snarken faktisk var ein Boojum – «For the Snark was a Boojum, you see.» – som om lesaren allereie har godt grep om kva ein Boojum eigentleg er. Det einaste vi veit, er at dei Snarkane som er Boojumar, også er veldig farlege, noko Bakaren får merke i mot slutten av diktet, der han forsvinn – «softly and suddenly» – i lause lufta, og for godt. Så, etter å ha lese diktet, har vi ikkje kome mykje lenger enn like langt: Bakaren forsvinn, Snarken glepp unna, festen er over. Kanskje var det rein irritasjon som gjorde at Jorge Luis Borges, i den leksikonaktige boka The Book of Imaginary Beings, ikkje tok med Snarken i det heile. Det er hårreisande, vil nok dei som har greie på ordkreatur seie. Men også forståeleg, sidan Snarken er så provoserande unnvikande: Kvifor skal ein gidde å ta den med?

Diktet om Snarken har blitt gjendikta til norsk, av Herbjørn Andresen, og er utgitt på det vesle Askerforlaget. Her skal det likevel handle om Jacques Roubaud si omsetjing av Carrolls langdikt, som på fransk har fått tittelen La chasse au Snark. Roubaud gjer ikkje mysteriet ved Snarken mindre, og i hans versjon ser sistelinja slik ut: «Car ce Snark   était un boojum   voyez-vous». Førebels kan det vere det same med fransken. Poenget mitt er først og fremst typografisk. Det at Carrolls fireversstrofer har blitt til seksversstrofer hos Roubaud – med ulikt rimmønster og alt – får også stå ukommentert, enn så lenge. Men kvifor har Roubaud kursivert eit anna ord enn Carroll? Og kvifor har Boojumen stor bokstav på engelsk, men liten på fransk? Det forstår eg ikkje. Men ein ting forstår eg: Matematiske hjernar tenkjer ikkje alltid likt.

For til liks med Roubaud, var Carroll matematikar, og underviste i matematikk og logikk på Christ Church College i Oxford, då under namnet Charles Lutwidge Dodgson, som var fødenamnet hans. Dodgson publiserte fleire lærebøker i matematikk, men drog aldri til seg den store akademiske merksemda. I litteraturen hans, derimot, dreg den matematiske tenkinga støtt til seg merksemd.

Den danske matematikaren Bjarne Toft har til dømes forska på den skjulte matematikken i Alice i Eventyrland. Det som først framstår som nonsens, påpeikar Toft, viser seg ofte å innehalde stringent logisk eller matematisk tenking, og Carrolls litteratur inneheld like gåte- som spøkjefulle drøftingar av matematisk-filosofiske grunnlagsproblem. Denne forskinga kan vere skremmande for oss som jobbar med bokstavar, og ikkje tal: Kva er det vi ikkje ser her, eller ikkje forstår? Men forskinga kan i høgste grad vere oppløftande òg. Sjølv den mest tulleruskete ordleiken vi driv med, kan vise seg å vere meiningsfull, i ei meir vitskapleg tyding av ordet enn vi er vande med.

Så korleis les ein matematikken i litteraturen til Carroll? Ligg logikken baka inn i teksten, eller oppstår han i lesaren som kan knekke koden? Om spørsmålet er kryptisk, er det helst fordi vi treng eit døme. Eit av Bjarne Tofts døme frå Alice, handlar om talsystem. Der dei fleste av oss er vande med å bruke det arabiske talsystemet – kanskje betre kjent som titalssystemet – finst det også andre talsystem, til dømes attentalssystemet. Etter at Alice har drukke ein eliksir og blitt lita og stor, og så lita og stor att, og så lita att, og stor att, og så vidare, finn ho ut at ho må ta ein kunnskapstest på seg sjølv for å finne ut om ho framleis er seg sjølv: «I’ll try if I know all the things I used to know. Let me see: four times five is twelve, and four times six is thirteen, and four times seven is – oh dear! I shall never get to twenty at that rate!» Nonsens, tenkjer lesaren, fire gongar fem er sjølvsagt ikkje tolv!

Ikkje ifølgje titalssystemet. Men den matematisk innstilte lesaren Toft brukar altså attentalssystemet i staden for titalssystemet på Alice sitt reknestykke – og no, kjære matte-ukyndige lesar, skal eg presentere Tofts matematiske funn, og då gjeld det å halde tunga rett i munnen (men for all del ikkje pusten!).

I attentalssystemet er Alice sin påstand om at 4×5=12 korrekt: Talet 12 er faktisk 20 i dette systemet. Det første sifferet i talet 12 betyr nemleg 18, medan det andre sifferet fungerer som i det vanlege titalssystemet, altså som 2. 18+2 blir som kjend 20. Og 4×5 blir jo 20.

Kva så med Alices neste reknestykke, 4×6=13? Toft brukar ikkje attentalssystemet her, men hoppar tre skritt fram, og reknar etter tjueeintalssystemet. I dette systemet er talet 13 det same som talet 24 i titalssystemet: Det første sifferet betyr 21, medan det andre fungerer som vanleg, altså som 3. 21+3 blir som kjend 24. Og 4×6 blir jo 24.

Kva med neste reknestykke, 4×7, som Alice ikkje får avslutta? Følgjer ein Tofts system, og hoppar tre nye skritt fram i talsystemrekkja, til tjuefiretalssystemet, skal svaret på reknestykket bli 14, som jo er heilt korrekt, sidan det første sifferet betyr 24, og det andre fungerer som vanleg, altså som 4. 24 + 4 blir som kjend 28. Og 4×7, kva blir det? 28, sjølvsagt!

Om lesaren er lei no, så er det ikkje synd på deg, for kor ofte driv du – ja, du som les Mellom – eigentleg med tal? Samstundes kan eg trygge lesaren om at både vendinga og redninga er rett rundt hjørnet: Vi tek ein snarveg, låner ei liste frå artikkelen til Toft, og summerer opp gangen vidare slik:

4×8=15 (Dette stemmer i tjuesjutalssystemet)
4×9=16 (Dette stemmer i trettitalssystemet)
4×10=17 (Dette stemmer i trettitalssystemet)
4×11=18 (Dette stemmer i trettisekstalssystemet)
4×12=19 (Dette stemmer i trettinitalssystemet)

Men kva er det Alice seier? «Nei, nei, eg kjem aldri til tjue med denne farten!», står det i Sigrun Røssbø si nyomsetjing frå 2003. Alice har sjølvsagt heilt rett – ikkje med denne farten og ikkje på denne måten. For brukar du førtitotalssystemet, som er det neste på lista, så er ikkje 4×13=20 korrekt. I titalssystemet skal 4×13 bli 52, medan talet 20 i førtitotalssystemet blir 84. Systemet bryt saman, men Alice har full kontroll: Ho kjem seg aldri til tjue med denne reknemåten. Kvifor ho i det heile tatt ynskjer å kome seg til tjue – ja, det er eit anna spørsmål. Kanskje ligg det ein logikk bak det òg?

Det ligg i alle fall ein lærdom i dette, som er relevant for lesinga av The Hunting of the Snark. I jakta på Snarken får vi faktisk svar, vi veit berre ikkje kva vi skal gjere med det. Så snart vi har funne den rette optikken – språkleg, matematisk, logisk – å studere langdiktet gjennom, vil kanskje heile diktet gi meining? Eller ikkje:

Det er verdt å minne om at boka ikkje kom ut kva dag som helst i 1876, men på 1. april: Aprilsnarrk!

Det er også verdt å minne om tittelen på ei av dei andre bøkene til Carroll: Rhyme? and Reason?. Spørsmålet om det berre er rim, eller også fornuft, skal likevel få liggje, og eg skal nærme meg det eg har kome hit for: Jacques Roubaud si omsetjing av Carrolls dikt. Omsetjing handlar alltid, eller oftast, eller for det meste, eller også, om å overføre eit visst meiningsinnhald frå eit språk til eit anna. Så korleis overfører ein det som ikkje gir meining, som jo er nonsens-poesiens raison d’être, og som er The Hunting of the Snark sitt fremste våpen (Gilles Deleuze brukar til dømes nettopp dette diktet til å filosofere om meiningsdanning i Logique du sens frå 1969)?

I Mathématique: skriv Roubaud om den poetiske krisa han hadde som ung poet. Krisa var framprovosert av at han i ei årrekkje hadde skrive dårleg surrealistisk poesi. (Her kan det i ein parentes vere verdt å nemne noko Geoffrey Grigson skriv i føreordet til The Faber Book of Nonsense Verse: «Nonsense, in our special sense, has not much to do, I would say, with the rather boring, institutionalized, demodé and now academically studied nonsense of surrealism, which conformed too much to a conscious theory, to a programme»). I staden for å halde fram med å studere språk og litteratur på universitetet, byrja Roubaud å studere matematikk. Han ville verkeleg bli matematikar, skriv han, men legg snart til: «Men matematikar i kva slags forstand? Der var eit definisjonsproblem.» Roubaud ville vere matematikar, slik han også ville vere poet, men fann raskt ut at det ikkje var mogleg å vere det på same måte – «selon les mêmes modalités», som han skriv. Poet var noko han måtte vere med heile seg, matematikken var ein reiskap, men ikkje mindre viktig av den grunn, for han var overtydd «om at matematikken var heilt naudsynleg for å forstå verda. […] Anakronistisk, […] og litt pompøst, kunne eg ha sagt det slik: Gud […] har skrive verda i matematikkens språk. For å forstå verda, dechiffrere ho, må ein kunne dette språket». Halvvegs umedvite, og ikkje heilt uttalt, håpa Roubaud likevel at matematikken skulle bere frukter i poesien hans, og misforholdet mellom matematikken og poesien utvikla seg til eit fruktbart misforhold, som han oppsummerer slik: «Eg var overtydd om den absolutte ulikskapen mellom desse to aktivitetane, og meinte å ha alt å hente i den eine, matematikken, for å forsvare den uinnskrenkelege autonomien til den andre, poesien.» Poesiens autonomi står med andre ord sterkt hos Roubaud, og eg skal ikkje pirke på den nett no. Eg skal heller ikkje følgje Roubaud lenger på vegen i refleksjonane om forholdet og misforholdet mellom poesien og matematikken i livet hans. Men eg kan pirre lesaren med å avsløre at den fører han til ein militærstasjon i Sahara, der franskmennene prøvesprengde si første atombombe under Algerie-krigen, i 1960.

Roubaud byrja å bale med matematikken fordi han ville halde fast den flyktige, flakkande verda, som jo litteraturen berre bidreg til å gjere endå meir flyktig og flakkande. Likevel er det for Roubaud – som for Carroll – i litteraturen at dei matematiske krumspringa og avstikkarane har fått størst verknad, til dømes i den tidlege sonettsamlinga med tittelen ∈, det matematiske symbolet for «tilhøyrer mengda». Boka er bygd opp som eit parti i det kinesiske spelet «Go», og er elles basert på mengdelæra. Også i Quelque chose noir, som finst på norsk med tittelen Noe Svart, i Thomas Lundbos sterke gjendikting, er det noko logisk-filosofisk – ikkje heilt ulikt Wittgensteins språk – i måten Roubaud skildrar sorga over den avdøde kona si, fotografen Alix Cléo Roubaud. Og så er det det store «Prosjektet» til Roubaud. Også dette var opphavleg eit forsøk på å sameine matematikk og poesi, noko som viste seg umogleg. Det faktiske bokverket, som kom ut i 2009, er ei erstatning for dette prosjektet, eller ei stadfesting av at prosjektet har feila. Ein stad inne i dette prosjektet, naturlegvis på den greina som heiter Mathématique:, har Roubaud også laga eit lite teaterstykke basert på det som blir kalla «Carrolls paradoks», etter den vesle dialogen «What the Tortoise Said to Achilles», som Carroll publiserte i tidsskriftet Mind i 1895.

Og så er det omsetjinga av langdiktet til Carroll, då, som franske lesarar, takka vere Roubaud, får oppleve i heilt eigne, idiosynkratiske verselinjer – verselinjer som den engelskspråklege lesaren kan sjå langt og misunneleg etter:

Pour du Snark      c’est l’endroit

              l’Homme à la Cloche      cria

Débarquant     soigneusement     ses matelots

            Et soutenant    chaque homme

                Sur le sommet     des flots

   Par les cheveux     entortillés   d’un doigt.

 

            Pour du Snark    c’est l’endroit

                je vous l’ai dit    deux fois

Rien que cela      devrait     vous encourager

            Pour du Snark    c’est l’endroit

                je vous l’ai dit    trois fois

  Ce que je vous dis       trois fois    est vrai.    

Og slik lesaren som jaktar på Snarken – Den kvite Snarken! – i Carrolls dikt, kanskje har jakta på ei lita utlegging om Roubaud si Carroll-omsetjing i denne teksten, så skal eg skuffe lesaren, slik lesaren også blir skuffa i avslutninga av The Hunting of the Snark: «For the Snark was a Boojum, you see».

I staden vil eg avslutte med ein av sonettane Roubaud har skrive, som eg kom til å tenkje på etter å ha lese desse linjene på nytt: «Ce que je vous dis     trois fois    est vrai.» / «What I tell you three times is true.» Denne sanninga må vere ei eventyrleg sanning, som eg mistenkjer er den same sanninga som Humpty Dumpty i det nemnde «Jabberwocky»-diktet har funne: «When I use a word», seier Humpty Dumpty, «it means just what I choose it to mean – neither more nor less.» Verken meir eller mindre, men heilt presis, akkurat det eg har bestemt at ordet betyr. Og om ein skal omsetje slike ord, er det berre ein stad å gå: Til matematikken.

Roubaud bestemte seg på eit tidspunkt for å byrje å skrive dikt som skulle vere enkle å omsetje. Sidan alle språk har tal, var løysinga enkel. Tittelen på det beste av desse dikta er «La vie: Sonnet» – «Livet: Sonett». Eg vil sitere diktet i sin heilskap, simultant på fransk, engelsk og norsk. Eg håper lesaren tek seg tid til å diktet høgt – i alle fall tre gongar, men gjerne fleire, på alle språk ein kan – for her står det om livet, og om døden, om å vere og ikkje vere:

000000 0000 01

011010 111 001

101011 101 001

110011 0011 01

 

000101 0001 01

010101 011 001

010111 001 001

010101 0001 01

 

01 01 01 0010 11

01 01 01 01 01 11

001 001 010 101

 

000 1 0 1 001 00 0

0 0 0 0 0 110 0 0 0 101

0 0 0 0 01 0 0 0 0 0 0

 

Eivind Myklebust (f. 1988) er litteraturviter og kritiker i blant annet Klassekampen og på barnebokkritikk.no

Denne teksten er hentet fra Mellom #2/2016, som lanseres 5. oktober.

 

 

Reklame