Etter å ha omsett nokre dikt av Rowan Ricardo Phillips, og før eg skulle omsetje nokre til, gjorde eg noko uproduktivt og byrja lese i Henning Hagerups nye essaysamling, Metafysisk skrapjern.
Den første teksten eg las, var ein opningstale halden av Arve Kleiva på vegne av Hagerup på Oslo poesifestival 2013, under tittelen «Babelsk velsignelse». Dette er bokstavleg talt ein lite oppbyggjeleg tale, «[f]or hvis vi ikke er på vakt», skriv Hagerup, «kan nye babelske tårn komme til å bli reist rundt oss før vi vet ordet av det». Nettopp i motstanden mot slike babelske reisverk, får røysta til Hagerup likevel ein oppbyggjeleg, nærast bibelsk-didaktisk tone: «Så ta vare på nomaden, emigranten og asylsøkeren i dere selv, ta vare på bevisstheten om at uten språklig pluralisme risikerer verden å forvitre ytterligere». Sanneleg, la det skje, og ikkje skje. Amen.
Det er eigentleg ikkje hit eg skal, til denne talen, denne teksten, men den mektige formaninga (makta Arve Kleiva å inkarnere denne i talen, tek eg meg i å lure på) held meg fast her ei stund til. Det er utenkjeleg å høyre at verda risikerer å forvitre, og gå vidare som om ingenting var, er det ikkje?
For å seie det avskyeleg enkelt skriv Hagerup om verdien av lingvistisk, språkleg, kulturelt mangfald. Han hamnar såleis midt i eit av dei store politiske spenningsfelta i vår tid, om han enn kjem inn frå ei anna retning enn mange andre.
I myten om Babels tårn festar han seg ikkje ved den flittig utlagde bodskapen om hovmod og straff, men grip heller tak i skiljet mellom fleirspråklegheit og einspråklegheit.
Han dreg den openberre koplinga til imperialistiske tankesett: «Det er potensielle imperiebyggere som er i aksjon her, og naturligvis bygger de i høyden ettersom denne formen for arkitektonisk virksomhet er et utbredt og frapperende bilde på menneskelig hybris». Fleirspråklegheit kan vere ein reiskap i strevet mot språkleg så vel som kulturell og politisk imperialisme – dette er den babelske velsigninga tittelen refererer til.
Kulturell påverknad trengjer seg inn i og endrar språket
Hagerup skriv om «en filologisk gå-sakte-holdning», som kan lære oss noko om språkleg og kulturelt hovmod. Han føreseier si eiga føreseielege samanlikning, og peiker på skyskraparen – eller himmelskraparen som den heiter på ei rekkje andre språk – som eit moderne babelsk tårn, og ein parallell til vårt nye verdsspråk, særleg den amerikanske varianten. Eg skal ikkje dvele ved dette, berre påpeike med Hagerup at vi ikkje lenger dyrkar planter i Norge, vi gror dei, i staden for, som han skriv, å la dei gro på eiga hand. Poenget er at den kulturelle påverknaden trengjer seg inn i og endrar språket, og om den ikkje endrar røyndomen, så legg den i alle fall nye føringar for korleis vi kan eller skal forstå denne røyndomen. Om påverknaden dyttar alle i same retning, mistar vi noko på vegen, og dette «noko» er ikkje mindre enn at vi er heilt avhengige av det for å kunne sjå dei mange opningane mot verda som språket legg for dagen.
Den tyske språkforskaren Dieter Wunderlich har sagt det slik, her med Ottar Grepstad sine ord:
«Mistar vi eit språk, går vi glipp av ein måte å vere menneske på som vi knapt kan greie å førestille oss ved eiga hjelp».
No er ikkje det ikkje noko gale med det amerikanske språket – det håper eg dikta til Rowan Ricardo Phillips kan hamre inn. Dessutan gir ikkje fleirspråklegheit alltid god grøde i seg sjølv. Men det språklege medvitet som denne filologiske gå-sakte-haldninga fordrar – som forresten er vanskeleg ikkje å setje saman med vandrestaven, metaforen som Hagerups kjetterske kumpan Mazdak Shafieian har brukt om essayet – kan også nøre evna til å sjå og forstå skilnadar. Det handlar om ein «attityde», om det Hagerup, i ei vending som kanskje er gjort litt for raskt, kallar «en lingvistisk-ideologisk innstilling til omverdenen og menneskeheten».
I det vesle essayet «Språka og folkeslaga» tek Giorgio Agamben sats i Dantes Om diktning på folkespråket og hevdar at den babelske forvirringa ikkje spreidde seg i nasjonalspråk, men i ulike laugsspråk, «noe som medfører», kommenterer Hagerup, «at et ord som ”nasjonalspråk” mister all substansiell betydning, og at forestillingene om at det finnes privilegerte språk fremstår som hule, hjernedøde floskler». Ifølgje Hagerup set Agamben dette i samanheng med «sin egen idé om at ordet ”folk” er en kunstig konstruksjon.»
Det som står på spel her, er framfor alt filosofisk og politisk
Når eg les dette får eg kjensla av at Agamben har dikta orda «folk» og «språk» ut av verda, nett slik han meiner dei har blitt dikta inn i verda. Det stemmer for så vidt med det Agamben sjølv, eller iallfall hans engelske omsetjar, skriv: «What is at stake here is not to evaluate the scientific accuracy of this thesis but rather not to let its liberating power slip out of our hands». Han siktar med andre ord ikkje med vitskapleg presisjon, men lèt «sjargong» og «sigøynar» stå som utfordrarar til «språk» og «folk». Slik synleggjer han dei siste hundreåra si skarpe avgrensing av språk og folk – samt utskiljinga av minoritetsspråk frå nasjonalspråk, til dømes i statslause språk som katalansk, baskisk og gælisk – som konstruksjonar:
The relation between Gypsies and argot puts this correspondence radically into question in the very instant in which it parodically reenacts it. Gypsies are to a people what argot is to language. And although this analogy can last but for a brief moment, it nonetheless sheds light on that truth which the correspondence between language and people was secretly intended to conceal: all peoples are gangs and coquilles, all languages are jargons and argot.
Det som står på spel her, er ikkje berre lingvistisk eller litterært, men framfor alt filosofisk og politisk: «Agambens viktigste anliggende er uansett å påvise at hvis både ”folk” og ”språk” i tradisjonell forstand er skrøpelige fiksjoner, faller hele grunnlaget for nasjonalstaten bort, en tankegang som, hvis den ble tatt alvorlig av mennesker i maktposisjoner, kunne ha bidratt til å revolusjonere asyl- og innvandringspolitikken samt eliminere alle tilløp til nasjonalisme». Hagerup tek Agambens avsluttande ord på alvor, og endar opp med mindre autoritet enn han fortener, kanskje fordi han gir Agamben meir autoritet enn han har bedd om.
Førestillingane om «folk» og «språk» blir «skrøpelige fiksjoner»
Språket til Hagerup får noko uvant absolutt over seg. Det går utover den sedvanlege presisjonen i språkføringa, og tek samstundes noko av brodden av den politiske kritikken. Slik eg les Agamben, er ikkje hans viktigaste anliggande å «påvise» noko her, men snarare å avdekke og utfordre noko. For Agamben har idéen om folkeslag mista «all substantial reality» medan det for Hagerup er ordet «nasjonalspråk» som «mister all substansiell betydning». At ordet i det minste har ei tyding, har vel historia sørgja for, enn så lite ein vil understøtte den politiske betydninga. Når Agamben ifølgje Hagerup behandlar idéen om eit «folk» som ein «kunstig konstruksjon», spør eg meg om nøyaktig kva som er det «kunstige» i denne konstruksjonen, eller rettare sagt, kva som er meir kunstig i denne enn i andre konstruksjonar. Ein kunne tenkje at det statlege, makthaverske var meir relevant å framheve i nett denne konstruksjonen. Vidare blir førestillingar til «hule, hjernedøde floskler», og eg lurer på om ei førestilling eigentleg kan vere «hjernedød», og om den kan vere ein «floskel»? Førestillingane om «folk» og «språk» – som må seiast å ha rådd over førestillingane våre smerteleg sterkt, smerteleg lenge – blir «skrøpelige fiksjoner», altså veike, skrale, dårlege fiksjonar. For mange – svært mange – er denne fiksjonen lite skrøpelig, til forveksling lik røyndomen. Kanskje sparkar eg i grus, men eg reagerer også når Hagerup brått vil «eliminere alle tilløp til nasjonalisme» – ikkje fordi eg stiller meg bak noko tilløp til nasjonalisme, men fordi eg i farta skjønar lite av kva som er inkludert og ekskludert i eit slikt «tilløp» og fordi ord som «eliminere» gir meg assosiasjonar eg like gjerne kan vere utan.
I eit essay om finsk samtidspoesi (Vagant 1/2009) formulerer Cathrine Strøm noko av det same som Hagerup, med mindre bokstavar, mindre utopisk og difor meir røyndomsnært:
«Det at vi stadig forflytter oss, kommuniserer med verden via nettet og mer likner verdensborgere enn nasjonsbyggere, avleirer seg i språket vårt».
Med ei slik avleiring i språket, tenkjer eg, treng ein verken skrøpelege fiksjonar eller elimineringstiltak.
Kanskje burde ein gi politikken eit språkfilosofisk grunnlag?
Ein kan vanskeleg kalle Hagerups politiske sanningar for lettkjøpte, all den tid dei er utleia frå relativt komplisert språkfilosofi, og ikkje frå den ferskaste meiningsmålinga. I den elles overveldande varme kritikken av Metafysisk skrapjern blei det likevel drege fram nokre lunkne bisetningar om nettopp dette, både frå Sigurd Tenningen i Morgenbladet og Arne Borge i Klassekampen. Eg skal ikkje gå nærare inn på denne kritikken her, for om sant skal seiast, er eg framleis usikker på om han treff. Når det gjeld «Babelsk velsignelse» set hurtiggangen i talesjangeren nokre rammer for kor utdjupande den politiske refleksjonen kan vere. I andre essay opplever eg rett nok også dei politiske betraktningane – i alle fall konklusjonane – som mindre originale enn dei litterære. Men Hagerups politiske betraktningar er samstundes festa i ein språkfilosofi som vågar vere direkte politisk relevant, utan å gjere seg til retorikk eller partipolitikk. Kanskje burde ein rose Hagerup for å styre unna den poetiseringa av politikken som mange gjer seg skuldige i – og dette gjeld ikkje berre det litterære feltet, men også den politiske retorikken og partipolitikken – og heller gi politikken eit språkfilosofisk grunnlag?
I alle fall står det eit ideal att, som ei rettesnor for både språkarbeidarar og andre arbeidarar, og eg er eigentleg ikkje så interessert i kor originalt det er: Det kulturelle mangfaldet – og den politiske og mellommenneskelege viljen til eit slikt mangfald – er avhengig av prinsippet og haldninga språkleg mangfald. Det er nærast umogleg å vere einspråkleg flyktning, skriv Hagerup, og «[i] så fall blir flerspråkligheten – eventuelt: mangfoldet av sjargonger – et ideal vi alle bør strekke oss mot […].» Så kjem oppmodinga, påbodet, idealet som eg siterte i opninga: «Så ta vare på nomaden, emigranten og asylsøkeren i dere selv, ta vare på bevisstheten om at uten språklig pluralisme risikerer verden å forvitre ytterligere. For hvis vi ikke er på vakt, kan nye babelske tårn komme til å bli reist rundt oss før vi vet ordet av det.»
Ta utfordringa frå det framande og gi ei sjølvskriven oppleving av det i teksten
Ta vare på, ver medviten, ver på vakt. Det er idealet.
Det var idealet då eg i førre nummer av Mellom omsette ein tekst av Jonathan Littell. Eg prøvde å ta vare på det franske språket, var på vakt mot å utradere det fullstendig, men ville heller la det puste – gjerne lydlaust – gjennom det norske. Eg lét den norske syntaksen slappe av, lét setningane og samanhengen mellom dei bli ståande i litt uvande, fransk-norske former. Det fungerte ikkje veldig godt, det ser eg no; teksten spelar ikkje på lag når eg les han i dag. Om han fungerer på setningsnivå, så gjer han det ikkje som tekst, og eg trur, paradoksalt nok, at ein av grunnane er at ein overdriven respekt for idealet om fleirspråklegheit fekk meg til å underslå mitt eige språk i møte med det franske, at eg så å seie stod tomhendt i møte med det framande i teksten. La difor dette vere eit nytt ideal: Å ta utfordringa frå det framande og gi ei sjølvskriven oppleving av det i teksten.
«L’épreuve de l’étranger» var dei presise og likevel fleirtydige orda Antoine Berman sette som tittel på boka si om synet på omsetjing i den tyske romantikken. Om eg les Hagerup rett, konkretiserer han og radikaliserer – i tråd med Agamben – nokre av tankane Walter Benjamin uttrykkjer i Die Aufgabe des Übersetzers, som på si side – skal ein tru Berman – også radikaliserte, om ikkje nett konkretiserte, nettopp den tyske romantikkens – og særleg Novalis’ og Friedrich Schlegels – fragmentariske omsetjingsteoriar. Abstraksjonsnivået i Benjamins tekst er høgt nok til å sende tankane opp mot det utopiske, uoppnåelege og umoglege ved omsetjing. Hagerup gir meg derimot, i essayet «”Som feiere til støvet gå”», ei klårare, meir praktisk-problematisk kjensle av dei store vanskane ein møter når ein prøver å omsetje.
Som eit innskot: I det allereie nemnde essayet om finsk samtidspoesi siterer Cathrine Strøm Leevi Lehto på at myten om at poesi er umogleg å omsetje er mindre knytt til poesien i seg sjølv, og meir til ideologien om det nasjonale (i Lehtos tilfelle: «ideologin om finskhet»). Samlinga Strøm omtalar i essayet, er ei finsk, men engelsk(ish)språkleg utgiving med tittelen Words in Progress. I forlenging av Agamben skriv ho:
«Alle lesere med kjennskap til sjargongen engelsk har i utgangspunktet like forutsetninger for å gi seg i kast med Words in Progress, selv om et viktigere kriterium kanskje er at man tilhører folkeslaget ”poesilesere”.»
Strøm får fram tanken om eit laugsspråk på ein forvitneleg måte her, og gjer det på sett og vis meir mogleg å skulle gi seg i kast med to språk – sitt eige og originaltekstens – fordi ein samstundes ser eit tredje «språk» som også kjem til nytte: poesiens språk, som kanskje ikkje er felles, men som sjenerøst flyt utover dei nasjonalspråklege grensene.
Når Hagerups essay om omsetjingskunsten likevel gir meg ei kjensle som i det minste slektar på kjensla av at dette er umogleg, er det fordi han med skarpsindig, kritisk språksans går laus på eigne laugsbrør og -systrer. Til helvete med blodskam gå! tenkjer eg på vegne av den norske omsetjarslekta når Hagerup både pirkar og grev i det eg trudde var respekterte Shakespeare-, Vergil- og Villon-omsetjingar.
Ein kan få inntrykk av at Hagerup er respektlaus, men det er han ikkje, og det er nettopp det som gjer det vanskeleg for meg å halde fram med å omsetje dikta til Rowan Ricardo Phillips før eg har lært noko av dette. For å ha det klart: Phillips er ingen Shakespeare. Han er ingen Vergil eller Villon heller – snakkar ein klassikarar, må ein nok til trubadurane for å finne nokon som i det heile liknar. Phillips er ein amerikansk essayist og poet som har skrive to diktsamlingar, éi samling essay, og omsett den katalanske poeten Salvador Esprius Ariadne in the grotesque labyrinth (2012) (Ariadna al laberint grotesc, 1935) til engelsk. Språket til Phillips er lite krevjande – på overflata er det ikkje vanskeleg å omsetje det – men i poesien flyttar han seg rundt i ulike haldningar og attitydar som eg nær sagt har måtta øve på for i det heile å orientere meg i. Desse poetiske haldningane står i fare for å gå tapt i omsetjinga, om eg enkelt prøver å flytte teksten frå språket hans til mitt.
Skal ein tru Robert Frost, er det nettopp poesien som går tapt i omsetjing. Det skriv Hagerup også under på: «Mens Baudelaires erklærte program i Les Fleurs du Mal var å lage gull av gjørme, finnes det nok av gjendiktninger som har reversert prosessen». Hagerup les heller ei respektfull prosaomsetjing enn ei dårleg gjendikting. Det skriv eg under på med det same. Men kva er ei dårleg gjendikting, og er Shakespeare (Vergil, Villon – du skjøner teikninga) særleg utsett for dei?
Tittelen på Hagerups essay, «”Som feiere til støvet gå”», er henta frå Kristian Smidts omsetjing av gravferdselegien i Shakespeares Cymbeline, der dei to sluttlinjene i strofa går slik: «Golden lads and girls all must / as chimney-sweepers, come to dust». Omsetjinga får hard medfart av Hagerup: «[D]e to sluttlinjene blir fullstendig spolert på grunn av den grammatiske ubehjelpeligheten i uttrykket ”Gyllen ungdom, alle må…” og den inverterte syntaksen i det påfølgende utsagnet om feierne […] hele strofen er et grelt eksempel på litterært falskmyntneri».
Det Hagerup reagerer på her, er det språket han kallar thorleif dahlsk, ei nemning som ikkje berre viser til utgivingane i Thorleif Dahls Kulturbibliotek, men mykje vidare – og meir urovekkjande – til ein rådande norsk omsetjingstradisjon som manglar evna til å ta inn og ta med «det språklig innovative, det språklig uhørte i verkene deres».
«Det språklig uhørte» – det er ei glimrande formulering, som peikar ut ein veg vidare for dei som ynskjer å skrive framande dikt på norsk:
Svart morgonmjølk me drikk ho um kvelden
me drikk ho middag og morgon me drikk ho um natti
me drikk og drikk
me grev ei grav ut i lufti der ligg ein ikkje trongt
Ein mann bur i huset han leikar med ormane han skriv
han skriv når det myrknar til Tyskland ditt gylne hår
Margarete
Olav H. Hauge fekk til dette på sitt beste. Her klamrar han seg til Celans poesi, men tvingar seg også laus og slepp seg sjølv til der det trengst, det vil seie, i poesien, overalt. Hauge sine omsetjingar av Celan står – for å låne Hagerups ord om Celans eigne omsetjingar – i eit magnetfelt mellom to språk, og tek vare på det språkleg uhørte i Celans dikt. «Dødsfuge» er for meg, i all sin framandskap, eit av dei beste norske dikta.
Hagerup dreg fram eit av Stephen Crane-dikta til Hauge, som er utruleg hendig for å vise kor paradoksal ei god omsetjing kan vere: «Now this is the strange part: / It was a ball of gold. / Aye, by heavens, it was a ball of gold.» står det å lese i Cranes dikt. Hauge snur himmel til helvete utan skam, dreg fanden inn utan å måle han på veggen: «No er dette det rare, / det var ei gullkule, / visst fan var det ei gullkule». Visst fan er Cranes dikt i trygge hender på norsk, og som Hagerup skriv: «hvis noen innvender at gjendikteren har flyttet Crane ut på den norske landsbygda, kan man svare at der later han da til å trives faen så godt».
Det er eit frigjerande døme, som eg vil takke for å ha blitt gjort merksam på. Ein av grunnane til at Hagerups essay står seg så godt, må vere at han samstundes får fram det vanskelege og det, om ikkje lette, så forhåpentleg lettstemte ved å omsetje. Ei setning som dette gjer meg vonlaus og vonefull på same tid: «Den [gjendiktningen] skal ivareta nettopp poesien i originalen, og selv om dette langt på vei fortoner seg som umulig, er alt annet av underordnet betydning». Så lenge ein klamrar seg til denne vanskelege oppgåva, er det mogleg å arbeide med både von og mot i brystet.
– Norske språklige strategier som minner om originalens
Eit viktig poeng Hagerup får hamra inn, er at avstanden i tid ikkje treng medføre nedstøving og arkaisering. Når eg les Harald Gullichsens omsetjing av François Villon – ein av få 1400-talspoetar eg har hatt noko utbyte av å lese, kanskje nettopp fordi eg har sloppe å lese han i omsetjing – tenkjer eg først enkelt og greitt at dette er gammalt på fransk og at det gjerne må vere gammalt på norsk òg. Hagerup har derimot eit særeige blikk for det han kallar «norske språklige strategier som minner om originalens», og særleg er han god til å seie ifrå når desse strategiane ikkje er utarbeidde. Slik ser også eg at den poetiske rabagasten Villon stundom blir lyrisk lamslått av Gullichsen, slik at ordtak-poesien hans berre sjeldan kan skimtast innimellom eller bak rekkja av perverterte inversjonar:
Så lenge skraper geit at vondt den vrir seg,
og krukken går til vanns til hank den mister,
så lenge gløder jernet at det svir deg,
så lenge smis det at til sist det brister,
så bra er kar som verdsatt av jurister,
så langt han går at veien glemmes bort,
så skral han er, han hånes av filister,
rop høyt på jul, så har du den her fort.
Geita til Villon – «Tant gratte chèvre que mal gît» – får skrive ordtak i mi bok, medan Gullichsens blir ståande i stampe. Rett nok finn eg eit potensielt poetisk overskot i Gullichsens erstatning til Villons rim «Tant gratte le chèvre que mal gît / Tant chauffe-on le fer qu’il rougit», der orda «vrir seg / svir deg» åleine tilfører noko som eg her og no ikkje har så mange andre ord for enn «noko». Derimot gir det eit forkludrande underskot når Villons verdige «Tant vaut l’homme comme on le prise / Tant mauvais est qu’on le déprise» blir til Gullichsens noko forvirra folkelege «så bra er kar som verdsatt av jurister / så skral han er, han hånes av filister».
Hagerup ynskjer seg «en redefinisjon av den litterære pietet og et større mot hos dem som arbeider med å gi de utenlandske klassikerne norsk språkdrakt». For dei som mengjer seg med utanlandske samtidspoetar, kan ein kanskje seie det så enkelt som med dette ordtaket: «Betre føre var enn etter snar».
Eg slepp denne utfordringa – å ikkje elde unødig det gamle, men heller dikte gamle dikt på ny – i møte med dikta til Rowan Ricardo Phillips. Likevel kjenner eg nytten av desse innsiktene. På omvegen gjennom Hagerups essay har eg ikkje funne reiskapar til å gå laus på dikta med, heller ikkje strategiar som får dikta til å gå opp.
Men eg har opplevd at Hagerup – betre enn mange andre omsetjingsaktivistar – har smelta teorien saman med praksisen, og at det ikkje lenger handlar om å få dikta «til å gå opp».
Eg ber såleis på ein motvilje mot å få Phillips’ språk til å gå opp i mitt språk. Språket mitt og språket hans er ikkje det same, har aldri vore det same, kan aldri bli det. For verkeleg å forstå kvifor, vil eg tilrå å lese Phillips’ skarpe lesingar av og utfordringar til den «afro-amerikanske poesien» i When blackness rhymes with blackness (2010). Så prøver eg likevel å møte språket hans, med tungt medvit om moglege feilsteg, men også med mot til å gå inn i det og ta del i det. Kanskje for å kle meg i det, men eg kler det også av meg, og står skamfullt naken for nådelaus kritikk på eigne og hans vegne: «Hei, eg heiter Rowan. Vi har sikkert ikkje møttest. Og om vi har eller ikkje så elskar eg deg».
—-
Henning Hagerup er nominert til Jean Améry Prize for European Essay Writing 2016, for essayet «Den hjemlige uhyggen». Essayet ble først publisert i Agoras temanummer om Freud, nr 1-2/2014 og er også publisert i Henning Hagerups nylig utkomne essaysamling Metafysisk skrapjern.
Eivind Myklebust (f. 1988) er litteraturviter og kritiker i blant annet Klassekampen og på barnebokkritikk.no
Denne teksten er hentet fra Mellom #2/2015, som er ute i handelen nå.
Oversatt sakprosa 